De lente zit in de lucht, misschien wel letterlijker dan je denkt! Als de lentekriebels toeslaan, verspreiden dieren feromonen om elkaar te verleiden en van alles te vertellen.
Je kent het wel: als we ons op ons best willen presenteren, komt er altijd wel een luchtje aan te pas: lekkere bodylotion, een parfum of deodorant. Iedereen vindt weer een ander luchtje aantrekkelijk. Trek de versier-trukendoos dus maar open!
‘Drager van opwinding’, dat is waar het woord ‘feromoon’ voor staat (het komt uit het Grieks). Een feromoon is een stofje dat door middel van geur boodschappen overbrengt tussen dieren van dezelfde soort: bijvoorbeeld om soortgenoten van het andere geslacht aan te trekken. Bij mensen worden feromonen gemaakt door de zweetklieren, maar omdat we zoveel douchen en het zweet dan wegspoelen, spelen ze bij ons een minder sterke rol. Wij zetten onszelf daarom op de markt met zelfgemaakte luchtjes van DIOR, Scotch & Soda, Coco Chanel en meer.
Vlinders doen alles nog op de ouderwetse manier: zij richten zich volledig op feromonen. Deze doen hetzelfde als onze geurtjes: via geurmoleculen aan een ander (vaak het andere geslacht) vertellen dat je aantrekkelijk bent. Maar een feromoon doet nog meer!
Chemische identiteit
In de vlinderwereld gaat versieren dus eigenlijk nauwelijks anders. Nee, zij kennen geen parfumwinkels, maar dus wel iets dat daarop lijkt. Elke vlindersoort verspreidt namelijk zijn eigen geurtje, zijn eigen seksferomoon, zoals dat in de insectenkunde (entomologie) zo mooi heet. En ik schrijf wel ‘zijn’, maar de verspreiders van deze feromonen zijn ook de vrouwtjes, vooral bij nachtvlinders. Feromonen zijn opgebouwd uit chemische verbindingen die vaak complex in elkaar zitten en ook complexe namen hebben (zoals Bombykol, een leuk nieuw woord voor Scrabble). Deze verbindingen bevatten allerlei informatie over de identiteit van de verspreider, bijvoorbeeld over de gezondheid. Wel handig als je de juiste partner aan de haak wilt slaan! Feromonen spelen dus een sleutelrol in het liefdesleven van vlinders, maar ook vele andere groepen insecten.
Invloed van de mens
Helaas wordt dit (bio)mechanisme tegenwoordig vaak in de war gebracht. Vrouwelijke nachtvlinders bijvoorbeeld, produceren de meeste feromonen bij een donkere nacht (WUR, 2015). Als deze nachtelijke duisternis verstoord wordt, bijvoorbeeld door kunstlicht, worden minder feromonen geproduceerd en verandert ook de samenstelling.
Hierdoor wordt de geur anders en dus ook de boodschappen die de feromonen verspreiden. En juist dat kunstmatige licht duikt steeds meer op in Nederland en elders ter wereld.
‘Lentekriebels’
Van alle nachtvlinders is de familie van de Nachtpauwogen het beste in het verspreiden en ontvangen van feromonen. Ze hebben vaak opvallende (kleurrijke) patronen en op elke vleugel een venster of ‘oog’. Wat verder opvalt, en wat vooral bij de mannetjes goed te zien is, zijn de veervormige antennes. Dat is eigenlijk het radarsysteem om de feromonen waar te nemen. Bij de mannetjes zijn ze vaak twee tot drie keer breder dan bij de vrouwtjes. Mannetjes zijn dan ook in staat om vrouwtjes over een afstand van meerdere kilometers te ‘ruiken’. En dat is heel knap, als je bedenkt dat er op zo’n afstand nog maar heel weinig feromonen in de lucht overblijven, namelijk 0,0004%! (Oftewel 4ppm, parts per milion: 4 deeltjes feromoon per één miljoen luchtdeeltjes). Een ontzettend klein percentage dus!
Als in maart eindelijk de zon weer begint te schijnen, spelen de lentekriebels op en worden mensen én dieren verliefd. Ook vlinders kennen het begrip liefde, al gaat dat er bij hen dus wat intuïtiever aan toe dan bij ons. Als mensen trouwen, wordt vaak gezegd: ‘tot de dood ons scheidt’. Het toeval wilde helaas dat we hier, in het Papillottenkantoortje, juist op Valentijnsdag, dat gezegde moesten toepassen. Vlinders mogen alleen individueel op de foto en het mannetje en vrouwtje op de onderstaande foto moesten dus worden gescheiden.
Heb elkaar lief en doe eens een lekker geurtje op. Het maakt meer los dan dat u door heeft!
Geschreven door Jasper Boldingh en Hilde Pracht,
Gastmedewerker en communicatie medewerker Naturalis Biodiversity Center
04-04-2018