De Nederlandse overheid gaat de zogeheten Dubois-collectie teruggeven aan Indonesië. Daartoe heeft minister Moes van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap besloten op basis van een advies van de onafhankelijke Commissie Koloniale Collecties. Naturalis, dat de collectie in beheer heeft, zal medewerking verlenen aan de teruggave.
Collectieuit Indonesië
De Dubois-collectie bestaat uit 28.000 fossielen, voornamelijk afkomstig uit Java en Sumatra. Bekende objecten, zoals het schedelkapje, kies en dijbenen van de soort die we nu Homo erectus noemen maken onderdeel uit van de te repatrieren collectie. Met de ontdekking van een 'missing link' tussen mensen en apen, maakte Dubois duidelijk dat de mens net als andere dieren het product is van evolutie. Zijn werk is daarmee een belangrijke pijler van de wetenschap. De fossielen zijn onder leiding van Dubois door dwangarbeiders in zeer zware omstandigheden opgegraven, in de tijd dat Indonesië een kolonie van Nederland was. Die collectie kwam naar Nederland, waar de voorlopers van Naturalis haar in beheer kregen van de Nederlandse overheid.
Advies Commissie Koloniale Collecties
De Commissie Koloniale Collecties (onder leiding van Lilian Gonçalves - Ho Kang You) heeft geadviseerd over het teruggaveverzoek van de Indonesische regering in 2022. Dat het drie jaar wachten was op dit advies, is het gevolg van buitengewoon grondig onderzoek, waaronder een herkomstonderzoek door Naturalis zelf. Algemeen directeur van Naturalis Marcel Beukeboom prijst de Commissie Koloniale Collecties voor het daaruit voortkomende advies: “Het gedegen advies heeft nieuwe juridische inzichten opgeleverd, waardoor teruggave een juiste keuze is. Wij begrijpen dat dit voor de Indonesiërs een belangrijk moment is. Voor Indonesiërs staat het symbool voor het onrecht dat hun land is aangedaan.”
Nueen oordeel
De Commissie Koloniale Collecties oordeelt in haar advies dat op zowel morele als juridische gronden de Dubois-collectie niet aan Nederland toebehoort. Zo is het aannemelijk dat de fossielen tegen de wil van de bevolking zijn weggenomen. Fossielen waren van spirituele waarde voor de lokale bevolking en er werd dwang gebruikt om vindplaatsen aan te wijzen.
Samenwerkingmet Indonesië
Wetenschappers uit Nederland, Indonesië en vele andere landen doen al jarenlang onderzoek naar de geschiedenis en de evolutie van de mens op basis van deze collectie. En doen nog steeds nieuwe ontdekkingen samen. We kijken ernaar uit om onze decennialange onderzoekssamenwerking met Indonesische wetenschappers onverminderd voort te kunnen zetten. We zijn dankbaar dat we de topstukken zo lang hebben kunnen tonen in ons museum. We gaan ervan uit dat ze in Indonesië weer een mooie plek krijgen, waar een nieuw publiek ervan kan genieten.
Het is op dit moment nog niet bekend tot wanneer de Dubois-fossielen in het museum te zien zullen zijn.
Veelgesteldevragen
Wat is de Dubois-collectie?
De Dubois-collectie bestaat uit zo’n 30.000 objecten die tussen 1887 en 1900 door de Nederlander Eugène Dubois verzameld zijn in Nederland en Zuidoost Azië. Het zwaartepunt van de collectie geeft een beeld van de prehistorische fauna op Java en Sumatra. Naast fossielen bevat de collectie persoonlijke eigendommen, zoals een archief, meetinstrumenten en zelfs enkele van zijn eigen tanden, die getrokken moesten worden en die hij gebruikte om ze te vergelijken met fossiele tanden van mensen en apen. De collectie is eigendom van het rijk en Naturalis beheert deze collectie namens het rijk.
Wat is het wetenschappelijk belang van de Dubois-collectie?
Met de ontdekking van een 'missing link' tussen mensen en apen, maakte Dubois duidelijk dat de mens net als andere dieren het product is van evolutie. Zijn werk is daarmee een belangrijke pijler van de Verlichting. In de collectie bevond zich ook een bekraste schelp, mogelijk de oudste culturele uiting ter wereld - veel ouder dan Homo sapiens. De collectie staat aan de basis van vele tientallen wetenschappelijke publicaties, waaronder de beschrijving van verschillende uitgestorven diersoorten.
Wat geeft de Nederlandse overheid nu terug?
De oorspronkelijk uit Indonesië afkomstige Dubois-collectie, inclusief de zogeheten metadata gaan nu terug naar Indonesië. Dat zijn in elk geval zo’n 28.000 fossielen, waaronder de topstukken: de schelp, het schedelkapje, de kies en het dijbeen van de door Dubois beschreven Pithecanthropus (nu Homo erectus).
Waar gaat de collectie nu heen? En wanneer?
Over de precieze uitvoering van de teruggave gaan we nog in overleg. Wij zullen ons in samenwerking met Indonesië volledig inzetten voor een zorgvuldige overdracht. Het is aan de Indonesische regering waar de collectie naartoe gaat.
Wat gaan jullie nu doen met de museumzaal De Vroege Mens?
We gaan de zaal stapsgewijs aanpassen. Zodra de collectie is overgedragen, plaatsen we hoogstwaarschijnlijk tijdelijk een replica met aanvullende informatie die uitlegt dat de originele stukken terug zijn naar Indonesië en waarom. We zullen aandacht hebben voor het koloniale verleden en het proces van de teruggave, met expliciete aandacht voor het Indonesische perspectief. We beraden ons ook op een nieuwe permanente invulling van de zaal waarbij de mens en de menselijke evolutie vanuit een breder perspectief verteld wordt.
Het is op dit moment niet bekend tot wanneer de fossielen bij Naturalis te zien zullen zijn.
Is dit de eerste keer dat er natuurhistorische voorwerpen - die geen menselijke resten zijn - teruggaan bij een teruggaveverzoek?
Nee, maar dit is wel de eerste keer dat het gaat om zo’n grote en zo’n prominente collectie, en de eerste keer dat het gaat om een natuurhistorische collectie uit Nederland.
Wat vinden jullie ervan dat de hele Dubois-collectie terug moet naar Indonesië?
We zijn blij met de duidelijkheid die er nu is. We beseffen dat dit voor de Indonesiërs een heel belangrijk moment is, waarin onrecht wordt rechtgezet. Voor Naturalis waren de stukken een onderdeel van onze identiteit en een topstuk in ons museum. We zijn dankbaar dat we dit zo lang hebben kunnen tonen in ons museum en hopen dat het ook in Indonesië weer een mooie plek krijgt waar een nieuw publiek ervan kan genieten.
Gaat er nu nog meer collectiestukken terug naar hun land van herkomst?
Op dit moment zijn bij ons geen andere teruggaveverzoeken aan het ministerie bekend.